Türkiye’nin İş Sağlığı ve Güvenliği’nde Çağdaşlık Karnesi 2012

• Tablo 1’de iş kazaları sayısında 2002’den 2010’a % 13,1 düşüş görülmektedir. Buna karşın aynı sürede iş kazasına bağlı ölümler % 64,4 ve yine iş kazası sonucu sürekli işgöremez hale düşenlerin sayısı % 14,6 artmıştır. Bunu bir başarı olarak görmeye olanak yoktur. Kaldı ki, bu ters ilişki, yaşamın gidişine de uygun değildir. Büyük bir olasılıkla, iş kazalarının eksik kaydedilmiş olması söz konusudur.
• Yine Tablo 1’de meslek hastalıkları verilerine baktığımız zaman, on yıllık zaman diliminde, saptanabilen meslek hastalığı sayısında dikkati çeken bir değişiklik görülmemektedir.
• Tablo 2’de ölümlü iş kazalarının yıl yıl gelişimine baktığımız zaman, 2010 yılında elde edilen rakkamın rastlantısal olmadığı ortaya çıkmaktadır.
• Tablo 3 bize iş kazalarındaki azalmanın, yaş dilimleri gözönüne alındığında tersine döndüğünü göstermektedir. 2006’dan 2007’ye 14 ve daha küçük yaştaki çocukların uğradıkları iş kazalarında % 44,5’lik bir artış; onu izleyen yılda ise % 140,6’lık bir artış olduğu görülmektedir. 15-17 yaşlarındaki çocukların (iş yasasına göre gençler) uğradığı iş kazalarında, 2006’dan 2007’ye % 39,5’lik artış ve bunu izleyen yılda ise % 14,8’lik azalış meydana gelmiştir.
• Tablo 3’de 2009 yılı istatistiklerinde, çocuk iş kazalarının, birdenbire, sırasıyla % 99,5 ve % 88,5 gibi çok yüksek oranlarda düşmesi inandırıcı gelmemektedir.

1. Çağdaş sağlık anlayışı
2. Çevresel ve mesleksel hastalıklar
3. Kütüphane olanaklarından yararlanabilme
4. Kayıt-istatistiklerin ve araştırmaların yetersizliği
5. Öngörü
6. Grupçu çözüm
7. Çok bilimlilik ve bütünsellik
8. Katılımcılık
9. Sürdürülebilirlik ve kurumsallaşma
10. Birbirini denetleme
11. Tüketici odaklı yaklaşım
12. Uluslararası denetim mekanizmalarının ağırlık kazanması

(2) Çevresel ve mesleksel hastalıklar :
Üretimden kaynaklanan ve yalnızca bazı meslek gruplarında görülen hastalıklara biz meslek hastalıkları diyoruz. Ülkemizde “aranmıyor olmaları” başta olmak üzere bir çok nedenle, meslek hastalıkları , varoldukları halde, çok düşük sayılarda saptanabilmektedir. Bu 2002 yılında da böyleydi, bugün de böyledir. Meslek hastalıklarına yol açan tüm bu çevresel etmenler, yalnızca çalışanlar için değil, tüm toplum için birer tehlike kaynağıdır. İster tüketici olarak, ister yolcu olarak, ister bu toplumun bireyi olarak; ister sanayi kaynaklı ürünlerin kullanımından ister çevrenin kirlenmesinden bu tehlike çok yaygındır. Ama 2002 yılında da , bugün de, “çevresel hastalık” tanısı alan bir tek olgu bulunmamaktadır.

(3) Kütüphane olanaklarından yararlanabilme :
İş sağlığı güvenliği alanında ülkemizde yazılı kaynak sıkıntısı üst düzeydedir. Yazılı materyal eksikliğinin yanı sıra, yabancı dilde de olsa bu kaynaklara ulaşılabilecek bir tek kütüphane vardır. Fişek Enstitüsü Çalışan Çocuklar Bilim ve Eylem Merkezi Vakfı tarafından açılan ve internet üzerinde de ulaşabileceğiniz kütüphane :
www.fisek.org/kutuphane. Ama eğer ingilizce bilmiyorsanız, bu kütüphanede de az sayıda kitap bilabileceksiniz; çünkü Türkiye’de bu alanda çok az yayın var. Fişek Enstitüsü’nün 20 yıldır düzenli olarak iki ayda bir yayınladığı Çalışma Ortamı dergisi (arşivine internet üzerinden ulaşılabilmektedir) yanında, bir elin parmaklarını geçmeyecek sayıda periyodik yayından yararlanabilirsiniz. 2002’den 2012’ye değişen tek olumluluk, internet üzerinden tarama yapabilme olanaklarıdır; ancak bu kanalla erişimin, bilimselliği ve doğruluğu tartışılabilir.

(4) Kayıt-istatistiklerin ve araştırmaların yetersizliği :
Bir çok ülke uzun yıllara yayılan kayıt sistemleri ile araştırmaların desteklenmesi aracılığıyla elde edilen geniş veri tabanından yararlanabilmektedir. Ülkemizin böyle bir şansı yoktur. İş kazalarıyla meslek hastalıkları hala Sosyal Güvenlik Kurumu’nun yalnızca sigortalı işçiler için topladığı verilerden (eski SSK istatistikleri) elde edilmektedir. Memurların, esnaf sanatkarların, tarımda çalışanların ve kayıt-dışı çalıştırılanların uğradıkları iş kazalarıyla meslek hastalıkları hakkında bilgi yoktur. Ayrıca iş kazaları, eğer, kayıt-dışı tedavi ediliyorsa, bununla ilgili de bilgi bulunmamaktadır. 2002’den 2012’ye, artan kayıt-dışı istihdam bu yetersizliği derinleştirmiştir. Bunun dışında bir fark bulunmamaktadır.

(5) Öngörü :
Türkiye’de insanlar hala günübirlik yaşamaktadırlar. İşsizlik korkusu daha da artmıştır. Bunun yanında hak arama özgürlüğünde ve sendikal örgütlenmedeki yetersizlikler, korkuların daha da artmasına yol açmıştır. Korku, insan bilincinin sislenmesine, uzağı görememesine ve olguları doğrulukla değerlendirememesine yol açmaktadır. Toplumun bu çaresizliği, kamu kurumlarını da rahatlığa itmiş; yalnızca günü-kurtaran politikalara ağırlık verilmiştir. 2002 öncesi DPT özel ihtisas komisyonlarında ayrıntılarıyla ele alınan iş sağlığı güvenliği konusu, bunu izleyen dönemde aynı duyarlılıkla işlenmemiştir. Son on yıl, bu konuda özel bir yasa çıkarılması tartışmalarıyla tüketilmiştir. Bugün yasa çıkmış; ama, bunun tüm işyerlerinde nasıl yaşama geçirilebileceği, çıkacak sorunlar vs konularında öngörüler bulunmamaktadır. Tersine, hükümet dışı çevrelerde insangücü açığına ilişkin kaygılar yaygındır. Öngörüsüzlük, 2002’den 2012’ye daha da derinleşmiştir.
(6) Grupçu çözüm :
İş sağlığı güvenliği hizmeti almak zorunda olan (ya da almak isteyen) işyerlerinin çoğu, bu hizmetleri kendi personelleri ile ve kendi donanımları ile alma olanağına sahip değildir. Diğer bir deyimle, küçük-orta ölçekli işyerleri, tek başına tam süreli işyeri hekimi, iş güvenliği uzmanı, işyeri hemşiresi tutma olanağına sahip olmadığı gibi; röntgen, odyometre, spirometre, gürültü-ölçer, ışık-ölçer, laboratuvar olanaklarına da sahip değillerdir. Olmaları da beklenmemelidir. Bunları uzmanlaşmış merkezlerden almaları beklenir. Bu özellikle küçük-orta ölçekli işyerleri için kaçınılmazdır. Gerçekten de Avrupa Birliği’nin 89/931 No.lu Çerçeve Direktifi’nde bu gereklilik, özellikle vurgulanmıştır. Ülkemizde küçük ölçekli işyerleri için ortak sağlık güvenlik merkezi (ve akciğer röntgeni, odyometri vb destek hizmetlerinin sunumu) konusunda Fişek Enstitüsü, 30 yıllık deneyimi ile öncü konumundadır. 2003 yılında çıkarılan İş Yasası ile 2003 yılında çıkarılan “İşyeri Sağlık Birimleri ve İşyeri Hekimlerinin Görevleri ile Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik” (RG.16.12.2003 ve 25318 sayı) ve 2009 yılında çıkarılan “İşyeri Sağlık ve Güvenlik Birimleri ile Ortak Sağlık ve Güvenlik Birimleri Hakkında Yönetmelik” ile OSGB’lerin kurulması bu alanda önemli bir adımdır. Ancak, uygulama iki önemli eksikle yürümektedir : (1) Yönetmelik, 50’den az işçi çalıştıran işyerlerini kapsamamakta ve gönüllü olarak hizmet alanları da en büyük ölçekli işyerleri ile aynı kefeye koymaktadır. (2) Akciğer grafisi, odyometri vb destek hizmetleri, bu işlevin bir parçası (ve özel uzmanlık gerektiren bir alan) olarak görmemektedir. 2012 yılında TBMM tarafından kabul edilen İş Sağlığı ve Güvenliği Yasası, 50’den az işçi çalıştıran işyerlerini de kapsama almış; tehlike derecesi yüksek işyerleri için yürürlülüğe girişi bir yıl ertelemiştir. Ama destek hizmetleri için bir çözüm getirmemiştir.

(7) Çok bilimlilik ve bütünsellik :
İş sağlığı güvenliği, çok bilimli bir alandır. 2003 yılında çıkarılan 4857 sayılı İş Yasası ile 50 ve daha çok işçi çalıştıran işyerlerinden sanayiden sayılanlarının iş güvenliği uzmanı istihdam etmesi zorunlu kılınmıştır. Bu çok bilimlilik adına bir gelişmedir. Her ne kadar uygulaması hala oturtulamamışsa da bunu olumlu bir adım olarak görmemek olmaz.

Ancak şu unutulmamalıdır ki, iş sağlığı güvenliği, tıp bilimlerinden, sosyal bilimlere; mühendislik bilimlerinin de tüm dallarına kadar geniş bir yelpaze göstermektedir. Hizmet sunumunda hiçbirinden vazgeçme olanağı yoktur. Tümünden vazgeçme olanağı olmadığı gibi, bu hizmetlerin tek çatı altında sunulmasından ve kendi aralarında etkileşmelerinden de vazgeçilemez. Bu konuda 2002’den 2012’ye en büyük fırsat, 2003 yılında kabul edilen İş Yasası (daha sonra da 2012 yılında kabul edilen İş Sağlığı ve Güvenliği Yasası) tarafından öngörülen “İş Güvenliği Uzmanlığı”dır.Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı (ÇSGB) bunu yalnızca “teknik” elemanlar için ayrılmış bir meslek olarak algılamakla ve bunu yasa koyucuya mal etmekle hata yapmıştır. (7) İş Güvenliği Uzmanlığı, bir meslektir. Ama herhangi bir mühendisin tek başına yapabileceği bir meslek de değildir; madenlerden, gıda sanayiine kadar; elektrik işlerinden, parlayıcı-patlayıcı maddelere kadar değişik mühendislik bilimleriyle ilgili konularla karşılaşılmaktadır. Bu bakımdan iş güvenliği uzmanlığı, tıp, sosyal bilim ve çeşitli mühendislik dallarından gelen elemanların bir ekip halinde gerçekleştirmeleri gereken bir meslektir. Bugün uygulama, çeşitli mühendislik branşlarından gelen ya da iş sağlığı güvenliği yüksek okullarını bitiren ya da teknik öğretmen okullarını bitirenler için; ama öncelikle ÇSGB’de iş müfettişliği yapan teknik elemanları kapsamaktadır. Bu büyük bir eksikliktir ve çok bilimlilik-bütünsellik eksenini zedelemektedir.
(8) Katılımcılık :
Avrupa Birliği’nin 89/931 sayılı Çerçeve Direktifi, Türkiye tarafından özellikle 2003 sonrası yaşama geçirilmek istendiği sıklıkla bildirilen bir kılavuz olmuştur. Ancak ne yazıkki, bugün bile, bu Direktif’in ağırlık noktasını oluşturan katılımcılık sağlanmamıştır. Bunun yakın bir gelecekte gerçekleştirileceğinin de işaretleri yoktur. Şöyle ki: 2002 öncesi de varolan işyeri İş Sağlığı Güvenliği Kurulları’nın etkinliğinin arttırılabilmesi için, kurul üyelerinin iş güvencelerinin arttırılması yönünden hiç bir adım atılmamıştır. Tersine yetkileri arttırılmıştır; ama, iş güvencesi olmadan artan yetki işe yaramamaktadır. 2012 yılında çıkarılan İş Sağlığı Güvenliği Yasası’nda, işyerlerinin %98’ini oluşturan 50’den az işçi çalıştıran işyerlerinde “işyeri iş sağlığı güvenliği kurulu” kurulmasına gerek duyulmaması da yadırgatıcıdır. Üstelik bu konuda Ortak İş Sağlığı Güvenliği Kurulu ya da Danışma Kurulu deneyimleri ülkemizde vardır. (8) Sonuç açısından irdelendiğinde, 2002’den 2012’ye katılımcılık açısından bir ilerleme görülmemektedir.
(9) Sürdürülebilirlik ve kurumsallaşma :
Birbirini destekleyen bu iki kavram, çağımızda çok önemsenen iki kavramdır. Kişinin ya da kurumun ömrü ile sınırlı olmayan uygulamalar ancak böyle sağlanabilir. Ancak ülkemizde kişilerin de, kurumların da uygulamalarının bir güvencesi yoktur. Hükümetler değiştikçe, kişiler de kurumlar da büyük değişiklikler yaşamaktadırlar. Yap-boz’lar, sil-baştan’lar, bir kurumsal bellek oluşturulmasını önlemektedir. “Bana göre …” diye başlayan sözlerle, sürdürülebilirlik de ortadan kaldırılmaktadır.

İş sağlığı güvenliği kamuoyunca çok üzerinde durulan, idari ve mali yönden özerk bir İş Sağlığı Güvenliği Kurumu kurulmamıştır; yakın bir gelecekte de kurulması olası görülmemektedir. Bunun yerine 2005 yılında ÇSGB bünyesinde Ulusal İş Sağlığı Güvenliği Konseyi kurulmuştur. Oy dengesinin bozukluğu kadar, yönetimin kendi istediği kararları onaylatma çabası da bu kurulun verimli olmasını engellemiştir. (9) Hatta uzun süren tartışmalardan sonra TBMM’ye sevk edilen İş Sağlığı Güvenliği Yasa Tasarısı’nın son metni, sosyal eşlere (partner) gösterilen taslak olmadığı belirtilmiştir 10).
(10) Birbirini denetleme :
Birey ve çevresi ayrılmaz bir bütündür. Bireyin tek başına, sağlık ve güvenliğini sağlaması düşünülemez. Onun için bireyin gücü, gerek birliktelikler kurmak ve gerekse hakkını aramak için azımsanmayacak bir güçtür. Kişilerin her yaptğından kendisi kadar ötekiler de etkilenir. Dolayısıyla, kişilerin de kurumların da, kendilerini korumak ya da yakın çevresinin geleceğini korumak adına, “öteki” kişi veya kurumların eylemlerine sınır getirilmesini istemekte; kurallara uymayanları şikayet etmekte sonsuz bir haklılığı vardır. Gelişmiş ülkelerden farklı olarak, kuralsızlığı hoş görmemiz, kuralsızlığın baştacı yapılmasına neden olmaktadır. O zaman bu ülkede kurallara uyarak yaşamak, sorumluluklarını yerine getirmek ve dürüst davranmanın maliyeti çok yüksek olmaktadır. 2002’den 2012’ye adalet dağıtan kuruluşlara karşı da güven duygusundaki sarsıntı artmaktadır. Kişilerin örgütlenerek, kurumsal düzeyde haklarını aramalarının da önüne bir çok engel çıkarılmaktadır. Bireyin haklarını koruyacak ve iş sağlığı güvenliği yönünden devleti ve işvereni denetleyecek olan işçi sendikalarında da, 2002’den 2012’ye zayıflama hızla sürmektedir.

(11) Tüketici odaklı yaklaşım :
Gelişmiş ülkelerde tüketici odaklı yaklaşım, firmaların ve ürünlerin “insan haklarına saygılı” imajı çok önemsenmektedir. “Sağlıklı işçilerin ürettiği ürünler” kullanılmaya çalışılmaktadır. Ülkemizde 2002’den 2012’ye böyle bir yaklaşım gelişmemiştir. Tüketicinin, umursamazlığı sürmektedir.

(12) Uluslararası denetim mekanizmalarının ağırlık kazanması :
İş sağlığı güvenliği alanında, uyulması gereken kurallara, alınması gereken önlemlere herkesin uyması gerekmektedir. Rekabetin gitgide keskinleştiği dünyamızda, yalnızca yurt-içinde değil, yurt-dışında da, iş sağlığı güvenliği alanındaki savsaklama ve aymazlıklara kayıtsız kalmak olanaksızlaşmaktadır. Yüzyılı aşan bir süredir, dünya ulusları, kendi aralarında kurdukları yapılarla, birbirlerini denetlemeye ve ortak standartlar geliştirmeye çalışmaktadırlar. Uluslararası Çalışma Örgütü’nün ve Avrupa Birliği’nin koyduğu standartlara uyma çabamız son yıllarda daha da artmıştır. Bu ülkelerle birarada varolmanın koşulu olarak bize dayatılan bu standartlar, aynı zamanda insan haklarına saygılı bir üretim ortamı için de gereklidir. 2002’den 2012’ye Türkiye, Avrupa Birliği’nin direktiflerini ulusal mevzuatına aktarma çabası içindedir. Ancak, bu aktarma çabası sırasında, keyfi bir biçimde, kendi istemlerini de kabul ettirmeye çalışması Türkiye’ye 10 yıl kaybettirmiştir. İlk kez 1994 yılında ÇSGB tarafından dillendirilen “İş Sağlığı Güvenliği Yasası”, bir çok eksiğiyle birlikte ancak 2012 yılında yasalaşabilmiştir (11). 2002 tarihli yazımızın sonunda bu göstergelerden birinin (Uluslararası denetim mekanizmalarının ağırlık kazanmasının), yükselme eğilimi olasılığı öngörülmüştür. Bu öngörü, on yıllık dönemde gerçekleşmiş ve Karne’mizde notu yükselmiştir.