Çocuk Çalıştıran Küçük İşyerlerinde Çalışma Koşulları Üzerine Bir Araştırma

Tarih: 01. 09. 1995 | Kategori: Çocuk Emeği, İş Sağlığı ve Güvenliği, Yazıları

BÜYÜTEÇ

işyerlerinde çalışma koşullarının değerlendirilmesi, bu işyerlerinde sunulacak işçi sağlığı iş güvenliği hizmetinin, zorunlu ilk adımıdır. Böylesi bir değerlendirme yapılmadan, ne bireysel ne de işyeri düzeyinde alınacak önlemlerin, doğru ve gerçekçi olması olanaklıdır.

Kaldı ki, kişilerin kazaya uğramadan, hastalıklara yakalanmadan çalışabilmesinin ön koşulu olarak, işçi sağlığı iş güvenliği tüzükleri ile belirli ölçütler ortaya konulmuştur. Bu ölçütlere uyulması, işveren için bir yükümlülüktür.

Fişek Enstitüsü tarafından, Ankara-Ostim Sanayi Sitesi’nde yürütülmekte olan, Küçük Çocuk Çalıştıran Küçük işyerlerinde Sağlık Hizmet Sunumu (Vefa Hizmeti) projesi çerçevesinde yeralan 126 işyerinde çalışma koşulları değerlendirilmiş ve bunlar çeşitli değişkenlere göre karşılaştırılmıştır, Çalışma koşullarının değerlendirilmesinde, Avrupa Konseyi işçi Sağlığı iş Güvenliği Komisyonu tarafından geliştirilmiş olan listeden yararlanılarak 10 bölümlü bir ölçüt geliştirilmiştir. Bu ölçüt ekte sunulmuştur. Bu ölçüt, (işyeri işçi Sağlığı iş Güvenliği Göstergesi), kötüden iyiye göre sıralanan 5 puandan oluşmuştur. Her bölüm ayrı ayrı puanlanmış, genel ortalama için bu 10 bölüm puanlarının ortalaması alınmıştır. Aşağıda sunulan tablolarda, her bölümde alınan puanlarla, genel ortalama, seçilen bağımsız değişkene göre ayrı ayrı sunulmuştur. Böylece okurun, tek tek bölümlerin (alt-gösterge) karşılaştırmasına da olanak verilmek istenmiştir.

Çalışma koşullarını etkileyen ilk bağımsız değişken, işverenin, 15 yaş ve altında çocuk çalıştırıp çalıştırmamasıdır. Tablo 1’de “işyerlerinin işçi sağlığı iş güvenliği alt-gösterge”lerinin bu değişkene göre dağılımları görülmektedir.

cocuk-calistiricalistirmadiklarina-gore-dagilimi

Tablo 1’den de görüldüğü gibi, çocuk çalıştıran küçük işyerlerinin çalışma koşullan, diğerlerine göre belirgin olarak düşüktür, Bu düşüklük, erken yaşta çalışma yaşamına katılan çocukların, yalnızca toplumsal risklere değil, aynı zamanda önemli sağlık ve güvenlik tehlikelerine sunuk kaldıklarını da ortaya koyması bakımından önemlidir.

Tehlikenin büyüklüğünü ortaya koyan bir başka saptama da, tek tek “alt-gösterge”lere göre yapılan
sıralamada, işyerlerinden, çocuk çalıştıran ve çalıştırmayanlar arasındaki en belirgin fark, sırasıyla, şu beş “alt-gösterge”de görülmüştür:

  1. İşveren tutumu
  2. Yangın riski ile ilgili önlemler
  3. Ergonomik koşullar
  4. Çalışma ortam koşulları
  5. İşyeri makine araç gereçleri

Çocuk çalıştıran işyerlerinde olumsuz işveren tutumunun yüksekliği, çocuğu ucuz emek olarak gören
anlayışın toplumda oluşturduğu tepkinin ne denli haklı olduğunu ortaya koymaktadır. Sıralamada, hemen işveren tutumunu izleyen, yangın önlemlerindeki eksiklik de, neden işyeri yangınlarında çok sayıda çocuk yitirdiğimizi ortaya koymaktadır.

isyeri-buyukluklerine-gore-dagilimi

Bir başka bağımsız değişken işyeri büyüklükleridir, işyerleri çalıştırdıkları işçi sayılarına göre beş kümeye ayrılarak incelenmiştir.Bu beş kümenin, işçi sağlığı iş güvenliği ölçüsü (genel ortalama) Tablo-2’de gösterilmiştir.

işçi sağlığı iş güvenliği göstergesin de (Genel ortalama) işyeri büyüklüğünün artmasına bağlı olarak çalışma koşullarının düzeldiği görülmektedir, 11 işçi ve daha fazla işçi çalıştıran işyerlerinin birleştirilmesinden sonra, “alt-gösterge”lerin, işyeri büyüklüklerine göre dağılımı Tablo 3’de gösterilmiştir.

alt-gostergelerinin-isyeri-buyuklugune-gore-dagilimi

Tehlikenin büyüklüğünü, “alt-gösterge’lere göre tek yapılan sıralamada, işyeri büyüklüklerine göre en belirgin fark, sırasıyla, şu beş “alt-ölçü”de görülmüştür:

  1. İlk yardım
  2. Kişisel koruyucular
  3. Kişisel hijyen koşulları
  4. İşveren tutumu
  5. Ergonomik koşullar

İş çeşitleri, inceleyeceğimiz bir başka bağımsız değişkendir. Tablo 4 ve 5’te işyeri işçi sağlığı iş güvenliği “alt-gösterge”lerinin iş çeşitlerine göre dağılımı görülmektedir, iş çeşitleri, yalnızca çalışanlarını farklı sağlı-güvenlik tehlikelerine sunuk (maruz) bırakmakla kalmıyor; aynı zamanda farklı işçi-işveren tutumları sergilenmesine de ortam hazırlıyor, iş çeşitleri, yatırımlarındaki sermaye yoğunluğu ve kullanılan teknolojinin düzeyi bakımından da farklılıklar göstermektedir, Giderek, birbiriyle iş ilişkisi içine giren şirketlerin, bir diğerinin “çevre” ve “çalışma ortamı” üzerinde duyarlılıkları artmaktadır. Bunun için üzerinde önemle durulması gereken bir değişkendir.

alt-gostergelerinin-is-cesitlerine-gore-dagilimi

is-cesitlerine-gore-dagilimi

“Alt-gösterge”lerde tek tek yapılan sıralamada, iş çeşitlerine göre en belirgin fark, sırasıyla, şu beş “alt-gösterge”de görülmüştür:

  1. Havalandırma
  2. Kişisel koruyucular
  3. Çalışma ortam koşulları
  4. İşyeri makine araç-gereçleri
  5. Yangın riski ile ilgili önlemler

Bu sıralamanın verdiği İzlenim şudur: Makine sanayii işyerlerinde yukarıda sıralanan önlemler, diğer işyerlerine oranla daha olumlu bir düzey göstermektedir, Bu belirgin iyiliğin nedenlerinden biri, makine sanayii işyerlerinde çalışan işçilerin daha nitelikli emek ögesini oluşturmalarıdır. Bir başka neden, bu işyerlerinin, teknolojik düzeyinin ve yatırımın parasal düzeyinin yüksekliğidir. Bu işyerlerinin bir bölümünü otomotiv sanayiini destekleyen yan sanayi kuruluşlarını oluşturmaları, dışsatım yapmaları, toplam kalite ve ISO 9000 çalışmalarına yönelmeleri vb, nedenlerle, çalışma koşullarını iyileştirmelerini getirmektedirler.

alt-gostergelerinin-genel-ortalamalarina-göre-siralamasi

Tablo 6, işyerlerindeki işçi sağlığı iş güvenliği önlemlerinin genel sıralamasını veriyor. Son sırayı kişisel koruyucular ile ilk yardım olanakları alıyor. Bireysel sağlığı ve bilinç düzeyini yansıtan bu İki gösterge, aynı zamanda toplumun sağlığa bakış açısının da işyerlerindeki yansımasıdır. Çoğu işyeri, yasal olarak bulundurması gerekli kişisel koruyucuları ve ilk yardım malzemelerini (ve/veya dolabını) bulundurmuyor.

Olumsuzlukta bunları, eğitimsizlik ve “makinelerin tehlikelerinden haberdar etme” yöntemleri izlemektedir.

Çağdaş işletmelerde veya gelişmiş ülkelerde makinelerin olası tehlikeleri ve uyulması gereken güvenlik önlemleri ve bu araçları çalıştırma yönergeleri en görülür yere, uygun büyüklükte ve renkte yazılmış şekillerle ve harflerle asılmaktadır. Bu önlem, ülkemizde de işverenin yasal yükümlülükleri arasındadır. Küçük işyerleri ve özellikle çocukların çalıştırıldığı işyerlerinde, “çağdışı” makinelerde bu kurala uyulmadığı görülmektedir.

Haberleşme ve iletişimde (tehlike iletişiminde) büyük eksiklik göze çarpmaktadır, Buna koşut olarak, sıralamada olumsuzlukta 4’ncülüğü olan ergonomi biliminin de bu işyerlerine uğramadığı anlaşılmaktadır.

Bütün bunlar, işverenin tutumundaki olumsuzlukların yansımalarıdır, iş-verinin tutumunu ayrıca ölçmeye yönelik göstergede olumsuzlukta 5, sırayı almaktadır. Buraya kadar saydığımız alt-göstergelerin tümü, 5 üzerinde verilen değerlendirmede, % 50’nin altında kalmaktadır.
İşçi sağlığı iş güvenliği önlemleri arasında, hemen hemen her iş çeşidi ve büyüklüğündeki işyerlerinde “yangın önlemleri” ile “havalandırma” önlemleri, diğer alt-göstergelere göre daha olumlu düzeydedir, Bunun en önemli nedenini “ruhsatlandırma”ya bağlayabiliriz, Belediyelerden ruhsat alırken ya da Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’ndan işletme belgesi verilirken, denetçilerin uyarıları etkili olmaktadır, Bu denetim ağlarındaki yetersizlikler bile, uygulamada, farklılık yaratmaya yetmektedir.

Ancak, insan sağlığını yakından ilgilendiren böyle bir konuyu, yalnız yasal yükümlülüklere ve polisiye önlemlere bağlamak doğru değildir. Her şeyden önce çalışma yaşamının ana ögeleri olan işçi ve işverenlerin bu konudaki etkinliklerini arttırmaları ve çalışanlara daha sağlıklı-güvenli çalışma ortamı sunmanın çabasını birlikte göstermelidirler, Fişek Enstitüsü’nce, ILO-IPEC desteğiyle yürütülmekte olan “Küçük İşyerlerinin Çalışma Ortamının Geliştirilmesi ve Sergi Evi” projesi, bu verilere dayanılarak hazırlanmıştır. Yapılmak istenen, her işyerinin değerlendirilmesinin ardından, özellikle olumsuzlukta önde gelen nedenlere yönelik “aydınlanma ve elde etme” kolaylıkları sunmaktır. İstanbul Yenibosna’da açılan ve Ankara’da da açılma hazırlıkları sürdürülen Sergi Evi’nde, işçi sağlığı iş güvenliği önlemlerini, bir bütün olarak görme, karşılaştırma ve inceleme olanağı elde edilmektedir. Aynı zamanda, işyerleri incelenen işverenlere, kendilerine sunulan kılavuzdan yararlanarak, kişisel korunma malzemelerini vs. elde etme olanağı da sunulmaktadır.

İleride yapılacak, izleme araştırmalarında, bütün bu çalışmaların işyerlerinin çalışma koşullarını ne ölçüde etkilediğini göreceğiz. Başarının ölçüsü, çalışanların sağlıklı ve güven içinde çalışmalarıdır.

EK : İŞYERİ ÇALIŞMA KOŞULLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ

 
A. İŞYERİ

    1. ÇALIŞMA ORTAM KOŞULLARI
      1.     a) Çalışma ortamında yapılan iş/ işlerde 85 dB (A)’dan fazla gürültü çıkartan iş/işlem var mı?
        b) İşyerinde gürültünün düzeyini azaltabilecek (ses emiciler, ses emici paneller vb.) sistem/sistemler var mı?
      2.     a) Doğal ve yapay aydınlatma yapılan işe göre yeterli düzeyde mi?
        b) Yerel aydınlatmaya gereksinim olan yerde bu yapılmış mı?
        c) Aydınlık veren yüzeyler (pencere) ve lambalar temiz mi?
        d) Aydınlatma donanımı (seyyar lambalar 24 v, olması, tozlu yerde etanş olması gibi) uygun mu?
      3.     a) işyerinde “duyu organları ile” saptanabilen düzeyde gaz, buhar, mist var mı?
        b) (1,3.a evet ise) düzeyi saptanmış mı?
      4. Değerlendirebilecek düzeyde toz var mı? Çıkıyor mu?
      5.     a) Çalışma ortamı mevsimsel sıcaklık değişimlerinde insanın rahat çalışabileceği sıcaklığı sağlayabilecek ısıtma, soğutma, hava değişimi sistem/sistemleri ile sağlanmış mı?
        b) Uygun ısıtma sistemi var mı?
    2. İŞYERİ MAKINA ALET VE EDEVAT
      1.     a) İşyeri binası çalışan kişi açısından yeterli mi?
        b) Yer/zemin sağlam, düz, kolay yıkanabilir/temizlenebilir durumda mı?
        c) Binanın diğer ögeleri olan çatı, pencere, duvar ve kapıları güvenlik kurallarına uygun mu?
      2.     a) İşyerinde risk yaratabilecek makineler var mı?
        b) Makinelerin hareketli parçaları tamamen korunmuş mu?
        c) Makinelerin kesici/delici bölümleri korunmuş mu?
        d) Makinelerde acil durdurma düğmeleri (emniyet halatları vb.) var mı?
        e) Kesiciler ve yağcılar çift kumanda ve/veya fotoelektrik hücrelerle korunmuş mu?
        f) Makineler arasında yeterli açıklık (80 cm.’den fazla) var mı?
        g) Makinelerin topraklanması yapılmış mı?
        h) Makineler ve el aletleri bakımlı mı?
      3. Elektrik panelleri, prizleri ve sistem yeterli düzeyde mi, korunmuş mu?
      4.     a) Depo olarak kullanılan yerler düzgün istiflenmiş mi? (Neyin nerede olduğu belli mi?)
        b) Kullanma yerinde tehlikeli olabilecek kimyasal madde günlük gereksinim kadar mı?
      5. Yağlı, gazlı, solventli veya boyalı yanıcı atıklar ağzı kapalı yanmaz kaplara/ yerlere konmuş mu?
    3. ERGONOMİK KOŞULLAR
      1.     a) İşgüvenliğinde kullanılan renkleden yararlanılıyor mu?
        b) Makine koruyucuları ve tehlikeli bölgeler ayrı renklerde boyanmış mı?
        c) Çalıştırma/durdurma düğmeleri ayrı renklerde mi?
      2. Makinelerin durdurma düğmesi kolay çalıştırma düğmesi zor erişilir pozisyonda mı? (Örneğin çalıştırma düğmesi çukur, durdurma tümsek pozisyonunda mı?
      3. Tezgahların çalışma/çalıştırma platformu kişilerin antropometrik ölçülerine uygun mu? Önlem düşünülmüş mü?
      4. Ağır yüklerin kaldırılması, taşınması, (boşaltılması, yüklenilmesi) işlemleri için mekanik araç-gereç (forklift, caraskal, vinç vb. hidrolikli kaldırma ve tekerlekli taşıma) sağlanmış mı?
    4. UYARICI İŞARET TABELALAR
      1. Olası risklere göre uyarıcı işaret ve tabela var mı?
      2.     a) Makinaları çalıştırma talimatları var mı?
        b) Güvenlik talimatı var mı?
      3. Var olanların konumları/yerleri uygun mu? (Kolay görülecek şekilde göz hizasına asılmış kolay görülüp okunabilecek boyutlarda mı?)
      4.     a) Ulusal veya uluslararası kuruluşlarca belirlenmiş tehlike uyarı işaret ve sembollerinden yararlanılıyor mu?
        b) Bunların anlamını çalışanlar biliyor mu?
        c) Kullanılan kimyasal maddelerin kutu veya torbaları üzerinde uyarıcı işçi sağlığı ve iş güvenliği bilgileri var mı? Çalışanlar biliyor mu?
    5. HAVALANDIRMA
      1. Havalandırma önlemine gerek var mı?
        a) Koşulları düzeltmek için havalandırmaya gerek varsa yapılmış mı?
        b) Yerel havalandırma gerekiyorsa yapılmış mı?
        c) Yapılan havalandırma(lar) uygun denebilir mi?
    6. YANGIN RİSKİ İLE İLGİLİ ÖNLEMLER
      1. Acil çıkış kapıları, sürekli açık kaçış yolları yeterli sayıda söndürme sistemi/ cihazı gibi
        a) Önlem düşünülmüş/alınmış mı?
        b) Alınan önlem yeterli denilebilir mi?
        c) Alınan önlem (araç-gereç) uygun yerde mi?
        d) Kontrolleri yapılmış mı?
      2. Yangın tatbikatı yapılmış mı?
      3. Isıtma sistemi yangın riski yaratmayacak şekilde mi?
    7. KİŞİSEL HİJYEN KOŞULLARI (SOSYAL MEKAN)
      1. Tuvalet, lavabo olanakları var mı?
        a) Yeterli mi? (uygun mu?)
      2. Yemekhane, çay içme, dinlenme
        a) Uygun mu?
      3. içme suyu uygun mu? (Kontrollü mü?);
      4. Soğuk işyerlerinde (kışın dışarıda yapılan işler) sıcak içecekler, dinlenme sırasında oturmak için ısıtılmış oda var mı?
      5. İş ve harici elbise dolapları var mı? Yeterli mi?
    8. İLK YARDIM
      1. ilk yardım dolabı var mı?
      2. Düzenli kontrol edilmekte ve eksiği tamamlanmış mı? (gerekli malzeme var mı?)
      3. Yeri belirli ve kolay bulunabilecek durumda mı?
      4. Yemek, çay (gıda) işleriyle ilgilenenlerin portör muayeneleri var mı?
      5.     a) Renk körlüğü testine gereksinim var mı?
        b) Varsa yapılmış mı?
      6. (Gerekli yerlerde) Tetanoz aşısı yaptırılmış mı?

B) İŞÇİLER (ÇOCUK, GENÇ, YETİŞKİN)

    1. Yaptıkları işle ilgili olarak karşılaşılabilecek olası riskler, bunlara karşı alınmış/ alınacak önlemler, uyulması gerekli kurallarla ilgili
      a) Eğitim/bilgi verilmiş mi?
      b) Verilmiş ise belgelenmiş mi?

KİŞİSEL KORUYUCULAR

10.1 Yaptıkları işi sırasında (sürekli veya ara sıra) kişisel koruyuculara gereksinim var mı?
a) iş elbiseleri yaptıkları işe uygun mu?
b) Bayan işçilerin saç koruyucusu uygun mu?
c) Solunum yolları koruyucusuna gereksinim var mı? Uygun koruyucu sağlanmış mı? (toz, gaz, mist, buhar için)
d) Göz koruyucuları var mı?
e) Gürültü düzeyi 85 dB (A)’dan fazla olan yerlerde kulak koruyucusu (tıkaç veya manşonlu) kullanılıyor mu?
f) Barete gereksinim duyulan işte uygun nitelikte baret kullanılıyor mu?
g) Yüz siperi kullanılıyor mu?
h) El koruyucuları (eldivenler) var mı?
i) Kayma, batma, elektrik çarpması, ağır malzeme düşmesi vb. risklerine karşı iş ayakkabısı kullanılıyor mu?
k) Lastik, plastik önlük kullanılıyor mu?
10.2 Çalışırken yüzük, bilezik, kolye gibi risk yaratabilecek takılar kullanılıyor mu?
10.3 Kişisel koruyucuları kullanma konusunda eğitilmişler mi? Uygun kullanılıyor mu?
10.4 Kullanılmadığı durumlarda kişisel koruyucuları muhafaza edebilecekleri yer var mı?
11. Gereken yerde acil duş, göz/yüz duşu var mı?

C) İŞVERENLE İLGİLİ
12 Dinlenme sırasında çocuk/genç işçilerin makine ve teçhizatla oynamama-sı/şakalaşmaması için önlem alınıyor mu? (Makinelerin kilitlenmesi vb.)
13 Kimyasal madde aldığı/ithal ettiği yerlerden Malzeme Güvenlik Bilgi Formu (MSDS) alıyor mu?
14 Yasalar gereğince yapılması gereken test ve kontroller yapılmış mı? Belgelenmiş mi?
15 İşyeri ile ilgili güvenlik politikası var mı?
16 Çocuk işçilere sigara içme yasağı uygulanıyor mu?

Kim. Y. Müh. Mustafa Taşyürek Doç. Dr. A. Gürhan Fişek

İlk Yayın : “Çocuk Çalıştıran Küçük İşyerlerinde Çalışma Koşulları Üzerine Bir Araştırma” (M.Taşyürek ile birlikte) – Fişek Sağlık Hizmetleri ve Araştırma Enstitüsü Yayını, Eylül-Ekim 1995, Sayı 22.