Çalışma Yaşamında Sağlık, Güvenlik ve Çevre İçin İnsan Odaklı Yaklaşım
Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Verimlilik Genel Müdürlüğü
IV.Verimlilik Kongresi
Üretim güçleri arasında bir tek “insan” odaklı olanı vardır; biz de onun ve çevresinin sağlıklı-güvenli olması için uğraşıyoruz. Varsıyıyoruz ki, çalışma yaşamında verimli olabilmesi için sağlıklı olması gerekir.
Dünya Sağlık Örgütü Anayasası ve 224 sayılı Sağlık Hizmetlerinin Sosyalleştirilmesi Hakkındaki Yasa’mız “sağlık”ı şöyle tanımlıyor : Yalnızca hastalık ve sakatlığın olmayışı hali değil; bedensel, ruhsal ve sosyal yönden iyilik hali…
Demek ki, hasta olsun sağlam olsun, insanın, sosyal çevresiyle birlikte görülmesi gerekiyor. Beveridge, yoksulluk, işsizlik, bilgisizlik, hastalık ve sefaleti, insanların en büyük sosyal hastalıkları olarak tanımlıyori . Onun için bunlarla savaşımı konu alan, sosyal politika, aynı zamanda “verimlilik”i sağlamanın anahtarını da taşıyor.
Sağlık ile verimlilik arasında bağ kurmanın ne denli yerinde bir adım olduğunu gösteren işaretlerden biri, “halk sağlığı” tanımında yatmaktadır. Winslow, halk sağlığını şöyle tanımlar :
“Halk sağlığı, organize edilmiş toplum çalışmaları sonunda, çevre sağlık koşullarını düzelterek, bulaşıcı hastalıkları önleyerek, hastalıkların erken tanı ve koruyucu tedavisini sağlayacak, sağlık örgütleri kurarak, toplumsal çalışmaları her bireyin sağlığını sürdürecek bir yaşam düzeyini sağlayacak biçimde geliştirerek, hastalıklardan korunmayı, yaşamın uz atılmasını, beden ve ruh sağlığı ile çalışma gücünün arttırılmasını sağlayan bir bilim ve sanattır”. ii
Her ne kadar koruyucu sağlık çalışmaları öncelik taşıyorsa da, hastalandığında, kişinin hastalığının erken tanısı ve ivedi tedavisi de büyük önem taşımaktadır. Bu açıdan bakıldığında, işyerlerinde verimliliği azaltıcı etmenler arasında “hasta hasta çalışmanın” da önemli bir yeri bulunmaktadır iii.
Bunun aynı zamanda “üretimin kesintisiz ve artarak sürdürülmesi”nin önkoşulu olduğunu da biliyoruz ”iv. Üretime insanı odak alarak baktığımızda, “sağlık, güvenlik ve çevre” olarak adlandırdığımız, bugün mevzuatımızda eksik olarak “iş sağlığı ve güvenliği” olarak geçen alan ile yüzleşiriz. Yukarıda anlattığımız sosyal politika ve sosyal hekimlik yaklaşımlarını “sağlık güvenlik ve çevre” alanına uyguladığımız zaman çeşitli kavramlarla karşılaşırız :
Bunların başında “sağlıklı çevre” gelmektedir. Bunu en basite indirgeyerek, yaşamsal gereksinmelerin sağlıklı olması olarak açıklayabiliriz : Su, hava, besin ve barınaklarda temizlik ve sağlıklılık, insanın yaşantısını sürdürmesinin olmazsa olmazlarıdır.
Bir başka olmazsa olmaz da “sağlıklı insan”dır. Önlenebilir tehlikeler karşısında, kayıtsız kalırsanız, boşuna “verimlilik” beklersiniz. Çalışma yaşamının önlenebilir tehlikelerinin başında “iş kazalarıyla meslek hastalıkları” gelmektedir. Bunların doğurdukları üretim kayıpları, yalnızca “ateşin düştüğü yeri yakmadığını” bize göstermektedir. Çünkü Heinrich’in araştırmaları, iş kazası maliyetinin, kaza kurbanı işçinin hesaplanabilir kayıplarının çok ötesinde (hatta 8 kat fazla) olduğunu ortaya koymuştur.”v
Üretimin kesintisiz ve artarak sürdürülmesi için mutlaka başarılması gereken hedeflerden biri işçi giriş-çıkışlarının (labour turn-over) en aza indirilmesidir. İşe girerken iş koşullarının işçiye ayrıntılı olarak açıklanmasından, riski yüksek işlerde ücret ya da tazminat özendirmelerine kadar çok çeşitli yöntemlerle işçilerin, işteki ömürlerini arttırmanın, verimlilik üzerinde olumlu etkileri vardır.”vi
İşten uzak kalmaların (absenteeism) çok çeşitli nedenleri vardır. Hastalanmadan, özel işlerini çözümlemeye kadar değişik nedenlerle işten uzak kalınabilmektedir. Ama verimliliğin önündeki en ciddi engellerden biri de budur.”vii
Kuramda, üretimin kesintisiz ve artarak sürdürülmesinde önemli etmenlerden biri olarak “insan ilişkilerinin” de üzerinde durulmuştur. Hawthorne araştırmalarından yola çıkılarak, birbiriyle iletişim kurmaları için olumlu ortamların yaratıldığı insanların, verimliliklerinin de yükseldiği ve üretimin sürdürülebilirliğinin arttığı gösterilmiştir.”viii
SON OLARAK üzerinde durmak istediğim kavram, “insana verilen değer” kavramıdır. Üretime değer veriyorsanız, insana da değer vereceksiniz. Verimliliği arttırmak istiyorsanız, insanlara değer verdiğinizi hissettireceksiniz.
İnsana değer verildiğinin göstergelerinden biri “insana yaraşır iş” kavramı ile anlatılanlardır. Konuşmacılarımızdan biri bu konunun üzerinde duracağı için ben yalnızca bunu anımsatmakla yetineceğim.
İnsanın kendisini değerli hissetmesine neden olan etmenleri bir altıgen halinde modelleyebiliriz.”ix Sağlık, sosyal güvenlik, çalışma hakkı ve tam istihdam, gelir düzeyi, eğitim ve hak arama-örgütlenme hakkı başlıkları altında inceleyebileceğimiz bu göstergeler, hem birbirleriyle etkileşim halindedir ve hem de birbirlerinin güvencesidir. Bu konuya Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) tarafından ortaya konulan “İnsani Gelişme Ölçeği” açısından da değerlendirme olanağımız var. O zaman göstergelerin üç başlık altında toplandığını görürüz : Sağlık, eğitim ve gelir.
İnsanı odağına almayan yaklaşımların, başarı olasılığı yoktur. Çünkü çağımız, tüm sorunların çözümünde, katılımın ve diyalogun önemini ortaya koymuştur. Artık otoriter ve “ben bilirim” yaklaşımların sonu gelmiştir.
i:Beveridge H.W. : İçtimai Emniyetin Temelleri -The Pillars of Social Security-, İktisat Fakültesi Mezunları Cemiyeti Yayını, No.1 1945
ii:Fişek Nusret : Halk Sağlığına Giriş, 1983 s.8
iii:Mandıracıoğlu A. : Presentizm Olgusu, Sosyal Güvenlik Dergisi, Cilt 3, Sayı 2, 2013.
iv:Fişek, A.G: Üretkenlik ve Sağlık, Çalışma Ortamı Dergisi, No.29, Kasım 1996, s.10
v:Heinrich W.H.: Industrial Accidents and Safety, Monthly Review, United States Department of Labor, Washington 1930.
vi:Viskusi W.K. : Employment Hazards – Harvard Economic Studies, No.148, 1979
vii:Herrmann M.A., Rockoff J.E. : Worker Absence and Productivity : Evidence from Teaching, August 2011, http://www0.gsb.columbia.edu/faculty/jrockoff/papers/herrmann_rockoff_ teaching_disruptions_aug_2011.pdf
viii: Elton Mayo: The Human Problems of an Industrial Civilization. New York: Macmillan.1933 ve bunun yanında Review of Elton Mayo’s The Human Problems of Industrial Civilization, in the Journal The Human Factor, 1934.
ix:Fişek A.G. : Güvence ve Sağlık, Çalışma Ortamı Dergisi, No.2 Mayıs 1992, s.10