PORTRE – AZ ZAMANDA ÇOK İŞLER YAPTI Zor Dönemlerin Kahramanı : MUSTAFA ŞEREF ÖZKAN

Tarih: 29. 01. 2016 | Kategori: Yazıları

Çağdaş Türkiye’nin önderleri diyebileceğimiz bir çok kahraman az zamanda çok işler yapmıştır. Bu kahramanlar, sanki, kendilerine tanınan “yürütücü” görevin çok kısa süreceğini bilmiş gibi ellerini çabuk tutmuşlardır. En etkin ve en kalıcı adımları atmayı, “az zamanda” başarmışlardır. 1930-32 yılları arasında İktisat Bakanlığı yapan ve devletçilik uygulamalarını başlatan Mustafa Şeref Özkan, bu kahramanlar arasındadır. Başlattığı atılımlar, kendisinden sonra gelenlerce ne kadar yozlaştırılırsa yozlaştırılsın; derin ve kalıcı etkiler bırakmıştır.

Az zamanda çok işler yapmalarına olanak tanınan aydınların ortak özelliği, kendilerine yetki verildiğinde, bu göreve çok hazırlıklı olmalarıydı. Mustafa Şeref bey de öyle. Paris Hukuk Fakültesi’ni bitirmiş; milletvekili seçilmiş ve çeşitli görevlerde başarılı işler gerçekleştirmişti. Ancak onu daha önce incelediğimiz portrelerden ayıran en önemli özellik, Osmanlı döneminde de, Cumhuriyet döneminde de benzer bir yazgıyla karşılaşmış olmasıdır. Her iki dönemde de ikişer yıl süren Bakanlık görevlerinde bulunmuş; bu kısa süre içerisinde çok büyük projelere imza atmıştır.

İttihat-Terakki kuşağından gelmesi dolayısıyla, Anadolu’ya geçtikten sonra uzun yıllar gölgede kalmayı seçmiştir. Önce yargıçlık, sonra milletvekili ve hukukçuluk yapmıştır. Anadolu’ya geçtikten 9 yıl sonra, Ekonomik Bunalım’ın dünyayı esip kavurduğu günlerde İktisat Bakanlığı’na getirilmiş ve devrim niteliğindeki projelere imza atmıştır.

Mustafa Şeref Özkan’ın(1885-1938) yaşam öyküsündeki kilometre taşlarını şöyle sayabiliriz :

  1. Üniversite Öğretim Üyeliği

  2. Politik Mücadelesi

  3. Hukukçu Kimliği ile Katıldığı Uygulamalar

  4. Bakan olarak Yaklaşım ve Uygulamaları

Üniversite Öğretim Üyeliği

Mustafa Şeref Özkan, İttihat ve Terakki’nin yurt dışına gönderdiği ilk öğrencilerden biridir. İstanbul Hukuk Fakültesi’ni bitirmiştir. Ancak o tarihlerde, hiç bir Avrupa üniversitesi, Darülfünun tarafından verilen diplomaları geçerli kabul etmiyordu. Mustafa Şeref, Paris Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ni yeniden okuyarak bitirdikten sonra İstanbul’a dönmüş ve İstanbul Hukuk Mektebi’nde “Temel Hukuk ve İdare” kürsüsüne öğretim üyesi olarak atanmıştır. Kısa bir süre sonra da Amme Hukuku Profesörlüğü’ne getirilmiştir.

1926 yılında Ankara’da kurulan Hukuk Okulu’na da “İdare Hukuku ve Amme Hukuku” Profesörü olarak atandı. Yazdığı “Amme Hukuku” kitabı, uzun yıllar bu alanda aranan ve izlenen bir kitap olmuştur.

Hukukçu Kimliği ile Katıldığı Uygulamalar

1915 yılında Ticaret ve Ziraat Nezareti Müsteşarlığı’na getirilmiştir. Bu görevi sırasında İtibari Milli Bankası’nın kurulmasını sağlamış ve Yönetim Kurulu üyeliğine atanmıştır. Bu nedenle müsteşarlık görevinden ayrılmıştır. Bu dönemde, hükümetle bazı yerli ve yabancı şirketlerin düştükleri uyuşmazlıklarda ve Maliye Nezareti ile İtibari Milli Bankası arasındaki antlaşmazlıkların çözümünde görev almıştır.

1921 yılında Anadolu’ya geçince, üstlendiği ilk görev Sivas’a taşınan Temyiz Mahkemesi’nde üyelik görevidir. TBMM’de ticaret ve iktisat komisyonlarında başkanlık, “Geçici Memur ve Harf Komisyonu’nda üyelik”, devletle özel şirketlerle anlaşmazlıkların çözümünde ya da devletin bağıtlayacağı uluslararası antlaşmaların hazırlanmasında ve imzalanmasında görev almıştır. Lozan Konferansı’na baş danışman olarak katılmıştır.

Politik Mücadelesi

Birinci Dünya Savaşının sonunun görünmesi üzerine Berlin’e geçti. Sevr Antlaşması’nın imzalanması üzerine yazılarıyla, yayınladığı broşürlerle bu haksızlığa karşı mücadeleye geçmiştir. I.İnönü Savaşı’nın ardından Anadolu’ya geçerek Kurtuluş Savaşı saflarında mücadeleye devam etmiştir. 1923 yılından başlayarak dört dönem Burdur Milletvekili seçilmiş ve bu görevini ölümüne kadar sürdürmüştür. Hukukçu, Milletvekili, Üniversite Öğretim Üyesi ve Bakan kimlikleriyle politik mücadelenin içinde yer almıştır.

Bakanlıktan istifa etmesinden sonra, ölümüne (Eylül 1938) kadar, Mustafa Şeref bey, önce maliye sonra bütçe encümeninin değişmez reisidir… O yıllarda bütçe encümenine Mustafa Şeref Akademisi” denildiği, TBMM tutanaklarından okunuyor. Bilsay Kuruç devamla şöyle diyor : “Ölüm tarihi ilginçtir. Acaba yeniden İktisat Vekili (belki de başvekil) olmasından kısa bir süre önce mi ölmüştür?”.

10 Eylül 1938’de öldüğünde, onun ardından yazan Munib Hayri Ürgüplü, şöyle demektedir : “Mustafa Şeref Özkan’ı anlamak bir şeref (onur) ve anlatmak bir mazhariyettir (yücelme).” (B.Kuruç (2011) : 351)

Bakan olarak Yaklaşım ve Uygulamaları

Osmanlı Kabinesinde Bir Bakan :

1917 yılında Talat Paşa kabinesi kurulduğunda, savaş yoğun bir biçimde sürüyor ve “iaşe”nin (gıda) sağlanması büyük bir sorun yumağı oluşturuyordu. Mustafa Şeref, Ticaret ve Ziraat Nazırlığı’na getirilmiştir. Bu dönem, Osmanlı’nın açlık tehlikesi ile karşı karşıya kaldığı bir dönemdir. Ekilen topraklar 75 milyon dönümden 25 milyon dönüme düşmüş ve hayvanların ölümü ile karşılaşılmıştır.

Ticaret ve Ziraat Nazırı Mustafa Şeref Özkan’ın döneminde, öncelikle “Tarımda Çalışma Yükümlülüğü Yasası” çıkarılmıştır. Özkan, Meclis-i Mebusan’da yaptığı konuşmada, getirilen bu yükümlülük ile, tarımda “tüketim” bölgelerinin, “üretim” bölgelerine dönüştürüldüğünü belirtmiştir. Bu konuda, örgütlenmenin ve ücretli çalışanların sorunlarına eğilinmesinin önemi üzerinde durmuş; savaş sonunda yükümlülük kavramı yerine özendirme kavramının kullanılacağını vurgulamıştır. Çalışma Yükümlülüğü Örgütü’nün, devletle köylü arasındaki iletişimi geliştirildiğini ve köylünün sorunlarını hızla öğrenme olanağı verdiğini de belirtmiştir. Çalışma Yükümlülüğü Örgütü, illerde ekim kurulları ve memurları, kamu yöneticileri, köylerde muhtar, ihtiyar heyeti, imam ve tarım öğretmenlerinden oluşmaktaydı. Bu uygulamayı “angarya” ile suçlayanların karşısına Mustafa Şeref bey, “toplumsal sorumluluk” kavramı ile çıkmış ve köylülerin emeklerinin karşılığını aldıklarını savunmuştur. Mustafa Şeref’in yaklaşımını, bir yazar şu sözcüklerle tanımlamaktadır:

“Meclis-i Ayan’da yapılan tartışmalarda, Mustafa Şeref’in birey, toplum ve devleti algılayışı net olarak ortaya çıkmaktadır. Buna göre onun devletçi eğilimlerinin aslında fert özgürlüğü ve devlet-toplum önceliği arasında ortaya koyduğu ayırım içerisinde oluştuğunu ve toplum hayatına, genelden özele doğru akan tümdengelimsel bir düşünme tarzı içinde eğildiğini söyleyebiliriz”. (Şahbudak Ö., 2009:43)

Mustafa Şeref’in sahiplendiği yasalardan biri de “Men-i İhtikar Kanunu”dur (24 Mayıs 1917). Yani “Vurgunculuğun Yasaklanması Yasası”.Bu onun yaklaşımını ve kararlılığını ortaya koyması bakımından önemlidir. Birinci Dünya Savaşı’nın başında Almanya’dan başlamak üzere, savaşan tüm devletlerde, savaş vurguncularına karşı etkili önlemler alınmış ve cezalar konulmuştur. Osmanlı’da da koşullar diğer ülkelerdekilerle benzerlik göstermekte ve katı uygulamaları haketmekteydi (Şahbudak Ö., 2009 : 45).

Yine dönemin önemli adımlarından biri İhracat Heyetleri uygulamasıdır. Osmanlı’nın müttefiki olan Almanya ve Avusturya başta olmak üzere, tek alıcı olarak, Osmanlı pazarından ucuz mal kapatma girişimleri karşısında, hükümet üreticileri korumak zorunda kalmıştı. 1916’da çıkarılan İaşe Kanunu’nu Meclis-i Mebusan’da savunurken, Mustafa Şeref, ülke içindeki malların fiyatlarının olumsuz etkilenmesini önlemek dışında bir amaç olmadığını belirtmiştir (Şahbudak Ö., 2009: 55).

Öte yandan önce Ticaret ve Ziraat Müsteşarlığı ve sonra da Nazırlığı sırasında ele aldığı uygulamalardan biri de “devletçilik” uygulamasıdır. İttihat ve Terakki hükümetleri önce, savaş vurgunculuğuyla savaşı düşünerek, “İktisadiyat Meclisi” kurulmasına karar vermişler; onun görevleri arasında, devletin yapabileceği işlerin saptanarak, görev dağıtımının yapılmasını da öngörmüşlerdi (Şahbudak Ö., 2009: 56).

Mustafa Şeref Özkan, Talat Paşa Kabinesi’nin istifasıyla 1918 yılında görevinden ayrılmıştır.

Osmanlı İmparatorluğu’nun yıkılmasından sonra, 27 Eylül 1930- 8 Eylül 1932 döneminde İktisat Bakanı olarak görev yapmıştır. Bu dönemdeki çalışmalarında da, Mustafa Şeref Özkan’ın, yukarıda Şahbudak’tan aktardığımız yaklaşımı kendisini göstermiş; İttihat ve Terakki dönemindeki görevlerinden elde ettiği deneyimlerden yararlanmıştır. Şahbudak, buna örnek olarak şu saptamasını vermektedir :

“Mustafa Şeref’in Ticaret ve Ziraat Nazırlığı yaptığı dönemde dış ticaretin, savaş koşulları içerisinde yeniden düzenlenmesi sırasında ‘ad volarem’ usulünün terki, ‘spesifik’ tarifelerin kabulü için Mart 1916’da çıkarılan ‘Gümrüklerce Siklet-i Eşya Üzerinden Resim Ahzı Hakkında Kanun’la gümrük resminin eşyanın fiziki ağırlığı üzerinden alınmasının kararlaştırılması esnasında kanunun çıkması için vermiş olduğu çabalardan ve bunun yanı sıra Cumhuriyet dönemi İktisat Vekilliği sırasında kontenjan kararnamesi için gösterdiği çabalardan hareketle Mustafa Şeref’in söz konusu faaliyetlerinin, Osmanlı döneminden kalma tecrübeleri ve arka planı çerçevesinde bir süreklilik gösterdiği söylenebilir.” (Şahbudak Ö.,2009 : 111)

Dünya’da “Büyük Buhran”ın bütün yakıcılığı ile sürdüğü bu dönem, Osmanlı’da yaşanan Birinci Dünya Savaşı’nın yaşattığı zorluklarla benzerlik göstermektedir. Her iki bakanlık dönemi de, büyük ekonomik krizlerin yaşandığı ve yürekli adımların atılması gereken dönemler olmuştur.

Osmanlı’da İtibari Milli Bankası’nı kurmuş (1915) ve Yönetim Kurulu’na girmiş; Türkiye Cumhuriyeti’nde ise, Sanayi Kredi Bankası’nı kurmuştur (1933). Osmanlı’da kurduğu İhracat Heyetleri uygulamasının bir benzerini, “Kontenjan” uygulaması ile Türkiye Cumhuriyeti İktisat Bakanlığı döneminde de ortaya koymuştur (Şahbudak Ö.,2009 : 56).

Cumhuriyet’in Bir Bakanı Olarak Mustafa Şeref Özkan :

Mustafa Şeref Özkan’ın İktisat Bakanlığa getirildiği dönemin (1930-32) özelliklerine bakalım : 1929 Büyük Buhran’ı tüm dünyayı derinden etkilemektedir. Yine bu tarih yaklaşırken, 1923 İzmir İktisat Kongresi’nde alınan kararlar doğrultusunda Türkiye Cumhuriyeti’nin uyguladığı liberal iktisat kongresi başarısız olmuştur. Her iki olgu da, kararlı ve yürekli yeni politikaların uygulanmasını zorunlu kılmaktadır.

1929 Büyük Buhranı, Türkiye’nin ithalat ve ihracat dengesini derinden yaralamıştır. Çünkü tarım ürünleri ihracatına dayanan ihracat, ürün fiyatlarının %70 düşmesi nedeniyle çok az gelir sağlamaktadır (Şahbudak Ö.,2009 : 76) . Buna karşın, sanayi ürünlerine dayanan ithalatımızda fiyatlar bu ölçüde düşmemiştir. Dolayısıyla, ithalat ve ihracat arasındaki makas açılmıştır.

Yukarıda “kontenjan” uygulaması olarak andığımız uygulama, Mustafa Şeref Özkan’ın bakanlığı sırasında çıkarılan “Ticaret Mukavelesi ve Modüs Vivendi Akdetmeyen Devletler Ülkesinden Türkiye’ye Yapılacak İthalatta Mennuniyetler veya Tahdit veyahut Tekyutler Tatbikine Dair Kanun” (22 Temmuz 1931) ile yürürlüğe sokulmuştur. Böylece her ay yayınlanacak kontenjan listeleri dışında ithalat yapılmayacaktır. Bu uygulama, vurguncuların doğmasına neden olmuşsa da, geçmiş deneyimlerinin ışığında Mustafa Şeref Özkan, bu olguya hazırdı ve mücadelesini sürdürmüştür.

Bu dönemde, öncelikle, köylüyü koruyucu adımların atılması gerekmektedir. Mustafa Şeref Özkan’ın Bakanlığı döneminde, tarımda şu ürünlere yönelik adımlar atılmıştır :

  • Buğday

  • Afyon

  • Şeker

  • Tütün.

Buğday fiyatlarındaki büyük düşüşü dengelemek için, Ziraat Bankası yoluyla buğday alımı yapılması ve ihracat yapılması düşünülmüştür. Ancak bu müdahale, istenilen sonucu vermemiş ve Buğday Yasası ile yeni bir strateji benimsenmiştir. Mustafa Şeref Özkan ve arkadaşları, iktisadi devletçilik olarak nitelendirilen yeni strateji ile sorunların üzerine gitmeyi planlamışlardır.

Özellikle afyon ve tütün gibi ürünlerin üreticilerinin örgütlenmesi ve uluslararası piyasaları kontrol eden karteller karşısında güçlenmeleri gerektiği düşüncesi savunulmuştur. (B.Kuruç, 2011:364) 1930 yılında Tütün Tekeli kurulmuştur. Yasayla yetkilendirilen “Türkiye Afyon Yetiştiricileri Birliği” bu işlevi görmüştür. Türkiye “asli” ve “tali” olmak üzere afyon yetiştirme bölgelerine bölünecek; Ziraat Bankası, Birlik aracılığıyla üyeleri destekleyecekti. Böylece hükümet bir yandan afyon üretimini denetim altına almakta ve bir yandan da afyon ekim alanlarını sınırlamaktaydı. Bu uygulamayla aracılar ve tüccar ortadan kaldırılmaktaydı. Mustafa Şeref Özkan’ın Bakanlıktan istifa etmesinden sonra göreve gelen yeni Bakan Celal Bayar, bu uygulamaya son vermiş ve Afyon Tekeli’ni kurmuştur (Şahbudak Ö.,2009 : 84).

Mustafa Şeref Özkan’a göre, sermaye birikimini yaratmak, korumak ve büyütmek için akılda tutulması gereken konular şöyle sıralanabilir :

  1. Dış açık vermekten sakınmak,

  2. Sanayii, bankacılığın yedeğine takmamak ve ikisini ayrı tutmak,

  3. Yerli hammadde kullanmak,

  4. Çağdaş bir çalışma düzeni kurmak (B.Kuruç, 2011: 357,370).

Mustafa Şeref Özkan’ın İktisat Bakanlığı döneminde, 1931 yılında toplanan Cumhuriyet Halk Fırkası, 3.Kurultay’ında “devletçilik” ilkesinin kabul edilmesinde ve ekonomi alanında somutlaşmasında en etkili adlardan biri olmuştur. Tarıma dayalı sanayileşmenin yanında, sanayi alanında devletçilik uygulamalarına geçilmiştir. Birinci Sanayi Planı hazırlanmıştır. Başbakan İnönü ile birlikte yapılan Sovyetler Birliği gezisi ve bu gezide bağıtlanan antlaşma, bu adımların güçlenmesine yol açmıştır.

Mustafa Şeref Özkan, devletçilik ilkesini yaşama geçiren adımlardan olan dört önemli yasayı bir hafta içerisinde TBMM’den çıkarmıştır. Bu yasalar şunlardır :

  • Devlet Sanayi Ofisi’nin teşkili hakkında kanun (3 Temmuz 1933/2054)

  • Hükümetçe Ziraat Bankası’na Mübayaa Ettirilecek Buğday Hakkında Kanun (Buğdayı Koruma Kanunu) (3 Temmuz 1933/2056)

  • Çay, Şeker ve Kahve İthalatının Bir Elden İdaresi Hakkında Kanun (Temmuz 1932)

  • Türkiye Afyon Üreticileri Satış Kooperatifi (Temmuz 1932)

  • Sanayi Kredi Bankası’nın Kurulması Hakkında Kanun (7 Temmuz 1933/2064)

  • Türkiye İskele ve Limanları Arasında Posta Hizmetlerinin Devlet İdaresine Alınmasına Dair Kanun (9 Temmuz 1933/2068).

Henüz oldukça cılız olan ve devlete dayanarak varolmaya çalışan özel kesimin bu yasalara tepkisi büyük olmuştur. Bu tepki özellikle, orta ve büyük ölçekteki özel kesim sermayedarlarından ve kendilerine eşdeğer ihracat yapma zorunluluğu getirilen ithalatçılardan gelmektedir. Üstüne üstlük Bakan’ın T.İş Bankası’nın kağıt fabrikası kurmasını engellenmiştir.

Mustafa Şeref Özkan’ın Sanayi ve Maadin Bankası oluşumunun ve İş Bankası yatırımları karşısındaki olumsuz tutumunun temelinde, Dünyada sürmekte olan Büyük Buhran ile mücadele stratejisi yatmaktadır. Şöyle demektedir : “Gerçekten sermaye birikimini istiyorsak, akılda tutulacak bir şey daha vardır: Sanayii, bankacılığın yedeğine takmamak. (…)” Bu konudaki görüşlerini belirtmeye devam ederek, özel çıkarların anonim şirketlerine eline düştüğünü; onların da bankaların egemenliği altına girdiğini söylemektedir. İktisatta genişleyen etki alanlarını, bireyin bencilliğini esin kaynağı olarak kullanarak idare etmişler, Büyük Buhran da buradan çıkmıştır. Banka işleriyle ilgilenen ayrı bir kurum, fabrikalarla uğraşacak ayrı bağımsız bir kurum oluşturma zamanı gelmiştir (B.Kuruç, 2011:353-5).

Nitekim, Sanayi ve Maadin Bankası oluşumu yerine, Devlet Sanayi Ofisi ve Türkiye Sanayi Kredi Bankası adıyla bir diğerinden bağımsız iki kurum kurulmuştur. Devlet Sanayi Ofisi yönetiminde bağımsız, denetiminde İktisat Bakanlığı üzerinden TBMM’nin yetkili olması biçimde tasarlanmıştır. Bu önemlidir. Çünkü 1938’de oluşturulan İktisadi Devlet Teşekkülleri ile 1964’de oluşturulan Kamu İktisadi Teşebbüsleri modelinin çekirdeği oluşturulmaktadır (B.Kuruç, 2011 : 356).

Başbakan İsmet İnönü, bir konuşmasında şöyle demektedir : “En serbest zannolunan bir sanat veya ticaret, mutlaka Devletin yardımına ve müdahalesine ihtiyaç göstermektedir. Su başında olduğumuz için, bu ihtiyacı her gün görüyorum. Ve sonra, Serbest Meslek’in Devletçiliğe üstünlüğü için, aynı mevzuların delil olarak zikrolunmasına şaşıyorum.” (Ş.S.Aydemir : İkinci Adam, 1.Cilt s.457)

Mustafa Şeref Özkan’ın Atatürk tarafından Bakanlıktan istifa ettirilmesine yol açan etmen olarak İş Bankası’nın kağıt sanayi yatırımının engellenmesi olduğu anlatılmaktadır (8 Eylül 1932). Nitekim, Celal Bayar, daha sonra yazdığı 4 Mayıs 1965 tarihli makalesinde şöyle demektedir : “Ben bu gibi meseleleri kendisine aksettirmezdim. Ama İdare Meclisi’mizde arkadaşları vardı. Atatürk’e söylemişler” (Ş.S.Aydemir : İkinci Adam, 1.Cilt s.456)

Çalışma Ortamına Katkıları :

Mustafa Şeref Özkan’ın, Devlet Sanayi Ofisi ve Türkiye Sanayi Kredi Bankası ikilisi ile yürütmeyi tasarladığı iktisat politikasının, toplumsal barış boyutunun da üzerinde durmak gerekir. Çağdaş bir çalışma düzeni kurulmalıdır. (B.Kuruç, 2011: 357)

Mustafa Şeref Özkan’a göre, sermaye birikimini yaratmak, korumak ve büyütmek çağdaş çalışma düzenine bağlıdır. Burada koşutluk kurulması gereken olgulardan biri, bu açıklamalardan iki yıl sonra ABD Başkanı F.D.Roosvelt’in, benzer çözümlemeleri kullanarak, Büyük Buhran ile mücadele için New Deal programını başlatmasıdır.

Mustafa Şeref Özkan’a göre, emek, onun çalışma koşulları ve ücreti bir yasal çerçeveye, kurallara oturmazsa, iş sahipleri emeğin sırtından olağanüstü bir sermaye birikimi sağlarlar. Bu öyle gittiği sürece sermaye ile emek arasındaki eşitsizlik ve uçurum büyür. Bu tablo, ekonominin güçleri arasında denge ve uyum sağlayamaz. Ne sermaye birikimi buhranlardan uzak kalabilir; ne de Cumhuriyet rejiminin amaçladığı eşitlik ve dayanışma sağlanabilir.

Mustafa Şeref Özkan, ilki 1924 yılında hazırlanan ama yasalaşamayan İş Yasası Tasarısı’nın ikincisini, hemen bir yıl içinde TBMM’e sunar ve bilgi için Uluslararası Çalışma Örgütü’ne (ILO) gönderir. 1932 öncesi hazırlık dönemi ILO ile Türkiye Cumhuriyeti’nin en verimli ilişkisinin kurulduğu dönem olarak anılır. Türkiye 1932 yılında ILO’ya üye olur ve ilk ILO Sözleşmesi’ni de 1937 yılında onaylar.

Üç bölümlü ve 192 maddelik İş Yasası Tasarısı, uzun bir gerekçesi ve ilginç vurguları vardır (B.Kuruç, 2011: 359). Türkiye’nin kendine açtığı ve sonra kapattığı ekonomik ve toplumsal gelişme kapılarından biri olarak anılmalıdır. 2 Mart 1932 yılında hükümet tasarısı olarak TBMM’ye sunulmuş ve komisyonlarda görüşülmesine başlanmıştır.

Mustafa Şeref, tasarı gerekçesinde şöyle söylemektedir : İş sahipleri, işçilerini insani ve ruhi gereksinmelerinden yoksun, bir üretim faktörü, bir makine olarak görürler. Onun için emeği korumak, alnının teri ile geçinen vatandaşlara refah ve mutluluk olanakları vermek gerekir. Bu temel saptamadan hareketle 1932 İş Yasası Tasarısı üç ana bölümden oluşmaktadır. Birinci Ana Bölümü şu başlıklar oluşturmaktadır :

  1. Hizmet Akdi

  2. İşin Düzenlenmesi (iş süresi, dinlenme süreleri, sağlık güvenlik)

  3. İş Kazaları Sigortası

İkinci Ana Bölüm :

  1. İşçilerin Parasız İşe Yerleştirilmesi

  2. Mesleki Birlikler

  3. Toplu İş Uyuşmazlıklarının Çözümü ve Grev.

Üçüncü Ana Bölüm :

  1. Teftiş

  2. Yüksek Danışma Kurulu’nun Oluşumu ve Görevleri

  3. Kanunu Uygulanmasıyla Görevli Kurum ve Kuruluşlar.

Bunların yanı sıra çalışma yaşamında kadın ve çocukların korunmasına, iş kazalarından doğan yükümlülüklerinin işverenlerce yerine getirilmesine (sigorta kurulması) eğilinmiştir. İş kazalarına yönelik sigorta “özel” ellere değil, fabrikalar tarafından ortaklaşa bir İş Kazaları Sigorta Birliği” kurulması öngörülmüştür. (B.Kuruç, 2011: 360).

Ancak sermaye çevreleri, emek sermaye arasında denge kurma fikrini yadırgamış ve oyalama taktiğine başvurmaktadır.

1936 yılına kadar İş Yasası çıkarılamaz. Celal Bayar’ın İktisat Bakanlığı sırasında yasalaşır. Samet Ağaoğlu’na göre, 1932 tasarısının emek ve sermayenin konumlarına farklı açılardan bakan yeni bir yaklaşım ortaya konulmuştur. Celal Bayar’ın bakanlığındaki makas değişikliğinin kanıtlarından biri de, budur. 1936 İş Yasası’nın, sermayenin kendilerine ait bir alan üzerinde 1932 Tasarısı’nın getirdiği “denge”yi kabul etmediğini ve “emek ile sermaye arasında bir çelişki olamayacağını, bir birlik olduğunu” kabul ettirdiğini ortaya koymasıdır (B.Kuruç, 2011: 357-360).

Mustafa Şeref Özkan Sonrası On Yıl :

1932 Eylül’ünden sonra Celal Bayar (Mustafa Şeref Özkan’ın planladığının tersine), özel kesimi destekleyen devlet fonlarına dokunmaz. Bu destekleri azaltılmış olan kararları hemen değiştirir. 1933 yılına girildiğinde, ekonomide buhranın derinleşmesi sürerken İktisat Bakanlığı yeni bir çerçeve kurma arayışı içindedir. Aranan çözümün püf noktası, sanayileşmenin devletin ekonomideki payını büyütmeyecek ve özel sermayeninkini küçültmeyecek bir yol çizmesidir. Celal Bayar’ın sanayileşme anlayışı “T.İş Bankası’nın ilan ettiği bütün ulusal kuvvet kaynakları” sloganı doğrultusundadır. Bunun anlamı, sanayileşmenin devlet öncülüğünde geliştirilmesinin yanında özel sektörün de geliştirilmesidir. Bunun için de, izlenecek yol (Mustafa Şeref Özkan’ın planladığının tersine) devlet kaynakları ile bankaların eşleştirilmesidir. Bunun için önce Sümerbank kurulur.

1933 Haziran’ından başlayarak uygulanan yeni model çok açıktır : Devletten ana sanayii oluşturması beklenmektedir. Devlet kuracak, özel sanayiye de pay verecektir. Bu pay aktarımında milli bankalar (T.İş Bankası ve Ziraat Bankası) köprü olacaktır (B.Kuruç, 2011: 368).

Mustafa Şeref Özkan’ın istifasıyla yerine Bakan olarak T.İş Bankası Genel Müdürü Celal Bayar’ın getirilmesi, 180 derece bir dönüşü göstermektedir. Ancak Mustafa Şeref Özkan’ın attığı tohumlar, ne kadar yozlaştırılırsa yozlaştırılsın, somut durumun somut değerlendirilmesine dayandığı için, yaşamayı ve gelişmeyi sürdürmüşlerdir.

1932 İş Kanunu Tasarısı gündemden kaldırılmış ve 1936 yılında yeni bir İş Kanunu, TBMM’nden geçirilmiştir. Yasalaşan son taslağa egemen anlayış, emek ve sermayenin ulusal ekonominin birbirine bağlı ve birbirini tamamlayan iki unsuru olduğu; ikisinin birden ulusal ekonomi birliğini sağladığını; aralarında bir çelişki olmadığını kabul etmektedir (Samet Ağaoğlu’nun 1936 tarihi yazısından aktaran Bilsay Kuruç, 2011: 359). Bu doğrultuda atılan bir başka adım 1938 yılında, Dernekler Kanunu’nda yapılan bir değişiklikle, sınıf esasına dayanan örgüt kurmanın yasaklanmış olmasıdır.

Birinci Kalkınma Planı varlığını sürdürmüş; Sovyetler Birliği ile yapılan antlaşma doğrultusunda ve devletin kendi olanakları ile fabrikalar kurulmaya devam etmiştir. “Sanayi istatistiklerine göre, 1923 yılına kadar açılmış olan ülke genelindeki irili ufaklı bütün fabrikaların sayısı 386 iken, 1923-33 arasında açılan ülke genelindeki irili ufaklı ütün fabrikaların sayısı 1.087’dir. I.Sanayi Planı’nın yürürlüğe girdiği 1934-38 arasında açılan fabrikalarla ülke genelindeki fabrika sayısı 2.000’i geçmiştir. (…) 1927 yılında 17 milyon değerinde olan milli sanayi imalatının toplamı 1933’te 120 milyon liralık artışla 137 milyona çıkmıştır.Bu yükseliş 1933-38 arasında da artarak devam etmiştir” (Sinan Meydan, Atatürk’ün Fabrikaları-1, Bütün Dünya Aralık 2013).

Mustafa Şeref Özkan’ın bakanlığı ile bakanlıktan ayrılmasını izleyen on yıl içerisinde kamu eliyle kurulan büyük sanayi yatırımlarını şöyle sıralayabiliriz :

  • MKE Kayaş Kapsül Fabrikası (1930)

  • Kırıkkale Elektrik Santrali ve Çelik Fabrikası (1931)

  • Türkiye Vapurculuğu A.Ş. (1932)

  • Adana Bez Fabrikası ve Lojmanları (1932)

  • Eskişehir Şeker Fabrikası (1934)

  • Turhal Şeker Fabrikaları (1934)

  • Konya Ereğlisi Bez Fabrikası (1934)

  • Bakırköy Bez fabrikası (1934)

  • Bursa Süt Fabrikası (1934)

  • Beykoz Paşabahçe Şişe ve Cam Fabrikası (1934 temel atma, 1935 üretim)

  • İzmit SEKA Kağıt Fabrikası (1934)

  • Zonguldak Antrasit Fabrikası (1934 temel atma)

  • Zonguldak Kömür Yıkama Fabrikası (1934)

  • Keçiborlu Kükürt Fabrikası (1934)

  • İsparta Gülyağı Fabrikası (1934)

  • Ankara. Konya, Eskişehir ve Sivas Buğday Siloları (1934 meclis onayı)

  • Paşabahçe Şişe ve Cam Fabrikası (1935)

  • Kayseri Bez Fabrikası (1934 temel atma)

  • Nazilli Basma Fabrikası (1935 temel atma ve açılışı 9 Ekim 1937)

  • Bursa Merinos Fabrikası (1935 temel atma)

  • Gemlik Suni İpek Fabrikası (1935 temel atma)

  • Keçiborlu-Kükürt Fabrikası (1935)

  • Ankara Çubuk Barajı (1936)

  • Zonguldak Taş kömürü fabrikası (1936)

  • Barut. Tüfek ve Top Fabrikaları (1936)

  • Nuri Demirağ Uçak Fabrikası (1936)

  • Malatya Sigara Fabrikası (1936)

  • Bitlis Sigara Fabrikası (1936)

  • Karabük Demir Çelik İşletmesi (1936 temel atma)

  • Malatya Bez Fabrikası ( 1937 temel atma)

  • İzmit Kağıt ve Karton Fabrikası (1934 temel atma)

  • Karabük Demir Çelik Fabrikası (1937 temel atma)

  • Divriği Demir Ocakları (1938)

  • İzmir’de klor fabrikası (1938 temel atma)

  • Sivas Çimento Fabrikası (1938 temel atma)

  • Merinos Yünlü Sanayii Müessesesi (1938)

  • TCDD Sivas Cer Atelyesi (1939)

(Sinan Meydan, Atatürk’ün Fabrikaları-2, Bütün Dünya, Ocak 2014)

Türkiye’nin kamu eliyle büyük sanayi kuruluşlarına kavuşması, bundan sonra da sürmüştür. İçeriden ve dışarıdan bütün engellemelere karşın, kamu yatırımları artmaya devam etmiştir. İlk elde Atatürk ve İnönü tarafından dile getirilen ve daha sonra da desteklenen bu adımlar, gitgide köklenmiş ve halkın kalbinde yer etmiştir. Bu atılımların yok edilmesi için, 12 Eylül 1980 Askeri Darbesi ile 2002’de başlayan AKP iktidarının beklenmesi gerekmiştir. Ama “özelleştirme” ve “taşeronlaştırma” başlıklarında somutlanan bu yıkıcı girişimler, yalnızca ekonomik yönden bir göçertme değil; bölgesel kalkınma, istihdam, çalışanların özlük hakları ve sendikal örgütlenmeler açısından da felakete neden olmuştur.

Prof.Dr.Alpaslan Işıklı’nın bir sözünü anmadan geçemeyeceğiz. Hocamız, “Türk halkı kurtarıcı aramak merakındadır” der. Ama görüldüğü kadarıyla, kurtarıcılara ve onların yaptıklarına sahip çıkmanın da öğrenilmesi gerekmektedir.

KUTU No.1

Mustafa Şeref Özkan’ın Çalışmalarında Ahmet Şerif Onay Katkısı

Mustafa Şeref Özkan, 1930 yılında İktisat Bakanı olur olmaz, “Sanayi Genel Müdürlüğü”ne, Berlin’den tanıdığı ve çalışmalarını bildiği, Ahmet Şerif Onay’ı getirmek istiyordu. Onunsa kadrosunun getirdiği “süre kısıtlamaları” Genel Müdürlüğe atanmasına elvermiyordu.. Mustafa Şeref Özkan’ın dayatması ile özel yasa çıkarılarak bu atama gerçekleştirildi. Mustafa Şeref Özkan’ın çok önem verdiği; gerçekten de yerini bulan bu atamanın öznesi olan Ahmet Şerif Onay’ın meslek yaşam çizgisine göz atmakta yarar vardır.

1892 İstanbul doğumlu. Vefa Lisesi’ni pekiyi dereceyle bitirdi. 1911 yılında da Mülkiye Mektebi’ni pekiyi dereceyle bitirdi. Maarif Nezareti memurluğu yaparken, açılan bir sınavı kazanarak “teknik öğrenim” yapmak üzere Almanya’ya gönderildi. Ekim 1919’da Dresden Üniversitesi’ni Yüksek Makine Mühendisi olarak bitirdi. Almanya’da bulunduğu süre içerisinde, Üniversite’de Türkçe Öğretmenliği ve Dresden’de bulunan “Endustria” Sigara Fabrikası’nda işletme müdürlüğü yaptı. Aralık 1922’de ülkeye döndü. İzmir Sanayi Mektebi’nde Makina-Teknoloji öğretmenliği, DDY Eskişehir Cer Atölyesinde Mühendis, İktisat Vekaleti İzmir Sanayi ve Çalışma Müdürlüğü, İktisat Vekaleti Marsilya Ticaret Mümessilliği görevlerinde bulundu. (Çankaya A. , 1969: 1373)

Siyasal bilimler ve makine mühendisliği eğitimi görmüş olması, A.Şerif Önay’a gelişme sorunlarının teknik, iktisadi ve siyasal cephelerine birlikte eğilme olanağı sağlamıştır. Almanya’da eğitim görürken, parçalanmış da olsa Alman Sosyal Demokrat hareketinin çok güçlü olduğu bir dönemi yaşamış ve bu kesimdeki gelişmeleri yakından izlemiştir. Birinci Dünya Savaşı sırasında, Almanya’da yayınlanan Welthandel adlı derginin ayda bir çıkardığı Türkçe yayınının tüm çevirilerini üç yıl süreyle yapmıştır.

Yine Almanya’da bulunduğu dönemde, Kurtuluş Savaşı’nı yakından izlemiş ve savaş sonrası Türkiyesi’nin yeniden yapılanması konusunda hazırlıklar ve planlar yapmıştır. 1921 yılında “İmar Politikası”, 1922 yılında Lozan Türk Yurdu’nun açtığı yarışmada ikincilik kazanan “Türk Gençliğinin Milli Vazifesi Ne Olmalıdır?” çalışmaları yankı uyandırmıştır.

Kurtuluş Savaşı sırasında A.Şerif Önay’ın yaptığı üçüncü çalışma, bölgesel bir sanayileşme programıdır. “Mahsulatı Mahalliye İçin Tahmini Sanayi Projeleri Layihası” adını alır. Bu çalışma, Önay’ın, daha önceki çalışmalarında ideoloji, kalkınma politikası düzeyindeki önerilerinin, somuta indirilmesi olarak görülebilir. Bu çalışma, Kazım Karabekir’in isteği üzerine yapılmış ve onun tarafından yayınlatılmıştır. Bu çalışmadan Kazım Karabekir’in beklentisi, daha önce Erzurum yöresinde Şark Cephesi Kumandanı olarak yaptığı uygulamaları geliştirmektir.

Nitekim, bu çalışmanın ardından, Önay’dan, Trabzon ve Erzurum çevresi için, cam, deri, konserve, tekstil, şeker sanayileri için de projeler hazırlaması istenmiştir. A.Şerif Önay tarafından bu çalışma yapılmıştır. Ancak, çalışma içerisinde, Önay, beş sanayiinin tek başına kurulamayacağını, kurulacak sanayilerin başarılı olabilmesi için, önceden daha başka sanayilerin kurulması gerektiğini savunmaktadır. A.Şerif Önay bir sanayi kompleksi önerirken, her fabrikanın binalara ve bacalara gerekisinim duyacağını, bunun ise tuğla, kireç ve kereste imalatını gerektireceğine dikkat çekmektedir. Bu son çalışma, Kazım Karabekir tarafından yayınlatılmamıştır. Ama Aralık 1922 yılında Önay, ülkeye döndüğünde, Adapazarı yakınlarında kendi projesine uygun bir tuğla fabrikasının kurulduğunu sevinçle görmüştür.

Mustafa Şeref Özkan’ın İktisat Bakanlığı döneminde uygulama olanağı bulacağı devletçilik ilkesi üzerine, bu çalışmasında şöyle yazıyordu : İktisadi eşitsizlik sorunu, uluslararası boyutlar kazanmasının hem ezenler, hem de ezilenler için söz konusudur. Bütünlük gösteren bu ilişki, dış-ilişkiler ve milletçilik ekseninde ele alınmalıdır. Emperyalizm bunu başka milletlerin zararına kullanır. Buna karşın, milletçilik, milletin hukukunu, çıkarlarını korumak ve savunmak demektir. (s.288)

Yine bu dönemde, İzmir İktisat Kongresi’nin toplandığını haber alarak, “İstanbul Vilayeti Sanayi Grubu” temsilcisi olarak Kongre’ye katılmıştır. Kongre Başkanı, Kazım Karabekir’dir ve kendisine çok yakın ilgi göstermiş ve Mustafa Kemal Atatürk ile tanıştırmıştır. Önay da, Atatürk’e yayınlanmış kitaplarını verme fırsatını değerlendirmiştir. A.Şerif Önay’ın ilk iki çalışmasıyla, sanayileşme ve devletçilik eksenli çalışmalarındaki ideolojik farklılıklara da dikkat çekmek gerekir. (Tekeli İ., İlkin S. , 1978:257-305)

A.Şerif Önay, iyi bir uygulayıcı olduğu kadar iyi bir kuramcıdır da. Devletçilik ile ilgili gençlik yıllarında yaptığı çalışmaların yanı sıra, çağrı üzerine, 16 Aralık 1931 tarihinde “Türkiye Milli İktisadi ve Sanayi Meselesi Hakkında Bir Mütalaa” başlıklı bir görüş yazmıştır. Görüş yazısı için bu çağrı “Cumhuriyet Halk Fırkası Programının İzahı ve Fırkada Mefkure Hayatının Canlandırılması” amacıyla yapılmıştır (Tekeli İ., İlkin S. 1982 : 146).

Bu çalışmasında A.Şerif Önay şöyle yazmaktadır : “Türkiye’nin çok çeşitli kaynağının bulunması dolayısıyla Avrupa ülkelerinden farklı olarak tüm temel ihtiyaçlarını karşılayacak bir sanayi yapısına sahip olabilir. Buhran içindeki Türkiye’nin içteki hammaddelerini değerlendiren sanayiler kurması gerekir. Bu uygulama, hem içteki hammadde fiyatlarını yükseltir, hem de dış ticaret açığını azaltır”. Yine bu yazısında Önay, devlet ve özel sermaye karışımıyla ortaya çıkarılmış olan Maadin ve Sanayi Bankası uygulamalarını eleştirerek, ileride ortaya çıkarılacak Sanayi Ofisi uygulamasının ipuçlarını vermektedir (Tekeli İ., İlkin S. 1982 : 146).

1931 başlarında ise Mustafa Şerif Özkan tarafından Sanayi ve Mesai Genel Müdürlüğü’ne getirilir. Boratav, Tekeli ve İlkin, çalışmalarında A.Şerif Onay’ın Bakan üzerindeki etkisinin büyük olduğunu ve onu daha “devletçi” bir çizgiye çektiğini yazmaktadırlar.

A.Şerif Önay, Mustafa Şeref Özkan’ın Bakanlığı döneminde yürüttüğü parlak çalışmalardan sonra; onun Bakanlığının sona ermesiyle görevden alınır ve Ziraat Bankası Fen Danışmanlığı’na getirilir. 1957 yılındaki emekliliğine kadar Şeker Fabrikaları A.Ş. ve İş Bankası’nda sanayi ve teknoloji alanında danışman olarak çalışmalarını sürdürür.

KUTU No.2

Beş İş Yasası Tasarısının Karşılaştırılması (1924, 1928, 1932, 1934, 1936)

KAYNAKLAR VE OKUMA LİSTESİ :

  1. Ali Çankaya (1969): Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler (Mülkiye Şeref Kitabı) – IV.Cild 1909-1923 Mektebi Mülkiye Mezunları – Ankara

  2. İlhan Tekeli, Selim İlkin (1978) : Kurtuluş Savaşı Sırasında , Avrupa’da Bir Türk Gencinin (A.Şerif Önay’ın) Kalkınma Sorunları ile İlgili Çalışmaları – Kanun-u Esasi’nin 100.Yılı ARMAĞAN, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını No.423.

  3. İlhan Tekeli, Selim İlkin (1982) : Uygulamaya Geçerken Türkiye’de Devletçiliğin Oluşumu – ODTÜ Yayını, Türkiye Belgesel İktisat Tarihi No.3.

  4. Özcan Şabudak (2009) : Unutulmuş Bir Devletçi İktisat Vekili : Mustafa Şeref Özkan, Libra Kitapçılık ve Yayıncılık.

  5. Korkut Boratav (1982) : Türkiye’de Devletçilik – Savaş Yayınları, Ankara – İkinci Baskı.

  6. Vehbi Emre Yıldırım (2014) : 1933 Yılında Ali İktisat Meclisi’nin Sanayi Raporu ve Sümerbank’ın Kurulması – Turkish Studies, Vol.9/7 Summer, p.561-575, Ankara.

  7. Sinan Meydan (2013) : Atatürk’ün Fabrikaları – 1 (1923-44), Bütün Dünya, Aralık sayısı.

  8. Sinan Meydan (2014) : Atatürk’ün Fabrikaları – 2 (1923-44), Bütün Dünya, Ocak sayısı.